نگارگری ایرانی برای نمایش فضا در اثر خود، به‌جای استفاده از خطوط همگران که در اثرش ایجاد عمق می‌نماید از خطوط همگرا که در اثرش ایجاد عمق می‌نماید از خطوط موازی و منحنی استفاده می‌کند و با بهره‌گیری از سطوح مختلف به خصوص جلو به عقب و پله مانند که یکی پشت سر دیگری قرار می‌گیرد حرکت در فضا را از پایین به طرف بالا، بدون آن که اشیا کوچک‌تر شوند روی سطوح تصویر نمایش می‌دهد؛ در حالی که عمق تصویر همچنان محسوس است. نگارگر ایرانی، هرگز تلاش نمی‌کند که تنها آیینه‌ای در مقابل طبیعت قرار داده هر آن چه را که می‌بیند به اندازه‌ کوچک‌تر ترسیم کند بلکه او می‌خواهد ظاهر و باطن طبیعت را در قالب شکل، رنگ و فضا بازگو نماید و تاثیری از ذهن خلاق خود بر آن به جای گذارد. با این توضیح نقاشی ایرانی دارای پنج ویژگی خاص است که عبارت‌اند از:

1- استفاده از خطوط قلم‌گیری به جای کارگیری سایه روشن

2- استفاده از فضای نورانی بدون استفاده از زاویه خاص

3- به کارگیری رنگ‌های درخشان و تخت

4- به کارگیری سطح و پرهیز از پرسپکتیو و نمایش عمق

5- نمایش اشیا از بهترین زاویه دید


 

طراحی در نگارگری

شیوه طراحی نگارگران ایرانی نیز دنباله رو هنر خوشنویسی در خط فارسی است و چون طراحان ایرانی، خوشنویسان چیره دستی نیز بوده‌اند به همین دلیل فن قلم‌گیری را در طراحی و نگارگری ایرانی به کار برده‌اند. ویژگی اصلی در هنر نگارگری استفاده هنرمندان از خطوط منحنی، عدم رعایت حجم، دوری و نزدیکی اشیا است.

هنرمندان با قلم‌گیری یا پیچاندن قلم، ضخامت خطوط را در نقاشی تغییر می‌دهند و تکرار این عمل موجب پیدایش سایه روشن و حجم در تصویر می‌شود. به‌طورکلی می‌توان گفت خط و قلم‌گیری دو رکن اصلی در نقاشی ایرانی (نگارگری) هستند که در ادامه توضیح داده شده‌اند.


 

ترکیب‌بندی در نگارگری

ترکیب عناصری چون قلم‌گیری، پرداز، سطح رنگ، فضا و تناسبات هندسی در یک اثر در جهت بیان معنایی خاص را ترکیب‌بندی در نگارگری می‌گویند. اصول ترکیب‌بندی در نگارگری در برگیرنده‌ی درک هنری، انتخاب موضوع، انتخاب کادر، تقسیم‌بندی در کادر و انتخاب اجزا است.

درک هنری: نگارگری ایرانی با توجه به این نکته که هر چه از شبیه‌سازی پرهیز کرده و به سمت انتزاع پیش رود، اثرش مفهوم وسیع‌تر و کلی‌تر را بیان می‌کند در واقع انتزاعی کردن نوعی ساده‌سازی به منظور رسیدن به معنای عمیق و پالایش یافته‌تر است که هنرمند می‌تواند به مدد آن تصاویر جدیدی بیافریند بدون آن که نمونه‌ای از آن در طبیعت وجود داشته باشد. درک هنری در نگارگری ایرانی مبتنی بر عالم خیال که در این عالم، امیدواری، نشاط، خوبی، زندگی و هستی جاری است. از این رو هر جزء از اثر از زیباترین زاویه و مناسب‌ترین اندازه با هماهنگی کامل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

انتخاب موضوع: نقاشی ایرانی نوعی عرفان تصویری است که همواره با عرفان نوشتاری هماهنگ است. به همین دلیل ارتباط تنگاتنگی با ادبیات، مفاهیم دینی، روایات تاریخی و گاه زندگی روزمره دارد. نگارگر پس از انتخاب موضوع و پروراندن آن در ذهن، کادر مناسب با موضوع را انتخاب می‌کند.

انتخاب کادر: کادر در نقاشی ایرانی با انتخاب موضوع رابطه مستقیم دارد. همان‌طوری که می‌دانید شکل‌های مختلف کادر (مستطیل افقی یا عمودی، دایره یا بیضی) معانی گوناگونی دربردارند. هنرمند خلاق ایرانی با استفاده از این مفاهیم بر حسب موضوع جدول‌کشی انجام داده و گاهی نیز برای تاکید بیشتر با بیان مفهومی خاص اقدام به شکستن کادر کرده است (خارج شدن از کادر و شکستن آن را در نگارگری تسخیر می‌نامند).

تقسیم‌بندی: پس از انتخاب کادر طلایی مناسب براساس موضوع می‌توان آن را به اشکال مختلف هندسی (مربع، دایره، مثلث، بیضی، پیچکی، ترکیبی و غیره) تقسیم‌بندی کرده سپس موضوع اصلی را بزرگ‌تر و در مرکز قرار داده و اجزای دیگر را در قسمت‌های مختلف جای داد. در نگارگری توجه به تعادل بین فضای مثبت و منفی از اهمیت خاصی برخوردار است.

انتخاب اجزا: بر اساس انتخاب موضوع، کادر و تقسیم‌بندی آن، اجزا مختلف مانند پدیده‌های طبیعی (ابر، کوه، صخره و غیره) حیوانات (طبیعی، افسانه‌ای و خیالی)، انسان و عناصر الحاقی و تزئینی پوشاک، معماری، کتیبه‌های خطی، اشیا و غیره به کار گرفته می‌شوند.